Rodzina to podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci.

Konwencja o prawach dziecka

Nie wszyscy jednak zaznają dobra od swoich bliskich…

Wśród problemów, z którymi borykają się nasi uczniowie i wychowankowie, pojawiają się takie, które mogą dotyczyć sfery biologicznej, psychicznej lub społecznej. Sytuacją trudną, która w swoisty sposób dotyka wszystkich tych sfer jest zjawisko doświadczania przemocy ze strony osób najbliższych. Gdy ofiarą jest dziecko, jest to jeszcze trudniejsze, gdyż osoby młode nie mają odpowiedniej wiedzy o mechanizmach przemocy, mogą czuć się bezradne w kontakcie z organami ścigania lub wymiarem sprawiedliwości, a co najważniejsze – bezwarunkowo kochają swoich rodziców i nie dopuszczają do siebie myśli, że ci mogliby ponieść konsekwencje swojego zachowania. To na osobach dorosłych, a w szczególności na profesjonalistach, pracujących z dziećmi i młodzieżą, spoczywa szczególny obowiązek reagowania w przypadku podejrzenia, że w środowisku domowym ucznia lub wychowanka dochodzi do przemocy.

Obalajmy mity!

Wokół zjawiska przemocy w rodzinie urosło wiele mitów, które pomimo wzrostu ogólnej świadomości społecznej, czy chociażby prowadzonych kampanii edukacyjno – informacyjnych, nie w każdym przypadku zostały obalone. Tkwią one często w członkach rodziny uwikłanej w zachowania przemocowe, a co jest jeszcze trudniejsze – nie wyzbyli się ich świadkowie przemocy, którzy nie zawsze wiedzą, czy i w jaki sposób reagować.
Rolą społeczności szkolnej, ale też każdego z nas w prywatnym życiu, jest walczyć z niebezpiecznymi przekonaniami i powtarzać, że:

TO NIEPRAWDA, ŻE:

przemoc w rodzinie to prywatna sprawa, nikt nie powinien się wtrącać
przemoc zdarza się tylko w rodzinach z marginesu społecznego
dowodem przemocy są jedynie widoczne ślady na ciele ofiary
jeśli ktoś jest bity, to znaczy że na to zasłużył lub widocznie to lubi, skoro nie odszedł od sprawcy
ofiary przemocy w rodzinie akceptują taką sytuację, skoro nie odchodzą od swojego oprawcy
główną przyczyną przemocy w rodzinie jest alkohol
gwałt w małżeństwie nie istnieje
przemoc w rodzinie jest rzadkim zjawiskiem, problemem wyolbrzymionym
dla dobra dzieci powinno się „ratować małżeństwo” i znieść wszystko – nawet przemoc
ofiara sama sobie jest winna.

Zjawisko przemocy w rodzinie w polskim ustawodawstwie

W krajowych przepisach pojęcie przemocy w rodzinie definiuje Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Zgodnie z tym aktem prawnym przemoc w rodzinie to jednorazowe lub powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu psychicznym lub fizycznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

Przypomnienia wymaga również, że od 1 sierpnia 2010 roku, czyli od ponad dekady, w Polsce obowiązuje zakaz stosowania kar cielesnych przez osoby wykonujące władzę rodzicielską oraz sprawujące opiekę lub pieczę nad dzieckiem. Zakaz ten został wprowadzony nowelizacją Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 9 Krio).

Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie nałożyła obowiązek realizacji zadań w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie na organach administracji rządowej oraz organach jednostek samorządu terytorialnego. Działania odbywają się w formie pracy interdyscyplinarnej – w tym celu powoływane są zespoły interdyscyplinarne oraz grupy robocze. Sposób, w jaki członkowie zespołów/ grup pracują z indywidualnymi przypadkami przemocy w rodzinie reguluje procedura „Niebieskie Karty”, która wszczynana jest w sytuacji uzasadnionego podejrzenia, że w rodzinie dochodzi do przemocy.

Wśród podmiotów uprawnionych do wszczynania procedury, tj. Policji, pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych i pracowników ochrony zdrowia, są również przedstawiciele oświaty. Uruchamiając procedurę Niebieskie Karty pracownik oświaty otrzymuje możliwość udziału w pracach grupy roboczej, a co za tym idzie: wymiany informacji na temat dziecka i jego rodziny z innymi profesjonalistami; podziału zadań mających na celu diagnozę sytuacji w rodzinie, ochronę dziecka i monitorowanie jego sytuacji między przedstawicieli poszczególnych służb; podejmowania decyzji o ewentualnej interwencji prawnej wspólnie z innymi profesjonalistami w grupie roboczej oraz wzajemnego wsparcia w pracy z dzieckiem i jego rodziną.

Praca z dzieckiem doświadczającym przemocy

Przemoc wobec dziecka często bywa niewidoczna dla pracowników służb i nauczycieli, zwłaszcza jeśli dziecko doświadcza przemocy psychicznej, a śladów na ciele nie ma lub są niewidoczne. Jedyne, co dostrzegamy, to pogłębiające się problemy związane z rozwojem dziecka, które mimo diagnostyki i udzielenia dziecku pomocy, nie ustają. Dziecko zwykle nie chce rozmawiać o doznawanej przemocy, ale to nie dlatego, że ma złe intencje albo nie lubi swoich nauczycieli czy wychowawców, tylko dlatego że zwyczajnie się boi. I to boi się wielu rzeczy: reakcji przemocowego rodzica, na to, że komuś powiedziało o tym co dzieje się w domu, o los swój oraz o los innych osób w rodzinie, np. drugiego rodzica, rodzeństwa.

Doświadczające przemocy dzieci mogą wykazywać różnorodne symptomy widoczne w zachowaniu i funkcjonowaniu emocjonalnym. Poniżej wymienione zostaną najczęstsze objawy dostrzegane w poszczególnych sferach rozwojowych, przy czym należy pamiętać, że występowanie pojedynczego objawu nie musi oznaczać, że dziecko doświadcza krzywdzenia.

Rozwój poznawczy:

opóźnienie rozwoju poznawczego w odniesieniu do wieku dziecka;
trudności w koncentracji uwagi;
zaburzenia rozwoju mowy, np. jąkanie, mutyzm wybiórczy;
zniekształcenia myślowe, tzn. przekonanie o swojej winie, odpowiedzialności za to, co się stało – często widoczne w wypowiedziach dziecka, jego stosunku do siebie, jego sposobie uczestniczenia w życiu grupy rówieśniczej.

Rozwój emocjonalny:

poczucie winy;
wysoki poziom lęku, fobie;
niska samoocena;
reakcje nerwicowe, np. tiki, obgryzanie paznokci, wyrywanie sobie włosów czy brwi;
odcinanie się od emocji –dziecko w różnych sytuacjach zachowuje się tak, jakby nic nie czuło;
nerwowość, złość, płacz bez konkretnego powodu;
moczenie wtórne;
stereotypie występujące w zabawie (dotyczy głównie dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym –dziecko w sposób uporczywy powtarza elementy zabawy, bawi się ciągle w to samo, nie zmienia żadnego elementu zabawy. Tematem zabaw nie musi być przemoc).

Rozwój psychoseksualny:

zachowania seksualne;
wypowiedzi dotyczące seksualności: używanie nowych, nieadekwatnych do wieku określeń dotyczących czynności seksualnych i/lub intymnych okolic ciała, nadmierne zainteresowanie seksualnością, wulgarne wypowiadanie się na tematy z nią związane;
odgrywanie przemocy seksualnej podczas zabawy;
wiedza o seksualności nieadekwatna do wieku dziecka; stereotypie występujące w zabawie związane z kontaktem seksualnym;
zachowania o charakterze prostytucji (dotyczy dzieci w wieku szkolnym i młodzieży);
uszkodzenia w obrębie narządów płciowych, nawracające infekcje narządów moczowo-płciowych.

Rozwój psychospołeczny:

wycofanie się, izolowanie od grupy rówieśników;
zachowania agresywne wobec rówieśników;
nieposłuszeństwo (dotyczy dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym) lub zachowania opozycyjno-buntownicze (dotyczy dzieci w wieku szkolnym i młodzieży);
stosowanie przemocy wobec innych;
zachowania ryzykowne (dotyczy dzieci w wieku szkolnymi młodzieży).

Co ważne, dziecko przekazuje informacje o przemocy odpowiednio do swojego wieku rozwojowego i stanu psychicznego i należy reagować nawet, jeśli fakty podawane przez dziecko wydają się nieprawdopodobne. Może się tak zdarzyć, że bezpośrednio po zainteresowaniu się przez nauczyciela/ pedagoga sytuacją rodzinną dziecka może pojawiać się jego nieobecność w szkole lub placówce oświatowej. Niestety dziecko narażone jest na eskalację przemocy ze strony sprawcy, ponieważ zainteresowanie innych sprawami rodzinnymi bywa odbierane jako ingerencja w wewnętrzne sprawy rodziny i może prowadzić do destabilizacji sytuacji domowej. Dlatego każdorazowo należy zwrócić uwagę na bezpieczeństwo podopiecznego. Warto też prowadzić dokumentację swoich działań.

Pandemia a przemoc w rodzinie

Przedłużający się czas przymusowej izolacji wymaga od profesjonalistów przeformułowania pojęcia interwencji w sytuacji podejrzenia, że dziecko doświadcza przemocy i podejmowanych w jej ramach działań. Niewątpliwie sytuacja odosobnienia w gronie rodzinnym jest czynnikiem ryzyka wystąpienia zachowań o charakterze przemocowym. Pojawiać się mogą także nasilone akty przemocy już występującej. Niestety instytucje i służby pomocowe, ze względu na stan epidemiczny znacznie ograniczają swoje funkcjonowanie, które niejednokrotnie sprowadza się do działań na odległość. Bywa, że podmioty te więcej swojego zaangażowania skupiają na zadaniach związanych z koniecznością opanowania epidemii.

Interwencja w sprawie dziecka krzywdzonego w okresie epidemii powinna się opierać na działaniach jednostki, instytucji lub organizacji działającej lokalnie, podjętych w celu skontaktowania się z rodziną, poszerzenia wiedzy o potencjalnym krzywdzeniu i zaoferowaniu dostępnych, sprawdzonych form pomocy, głównie zdalnej, w sytuacjach podejrzenia krzywdzenia dziecka.

Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę opracowała rekomendację procedury podejmowania interwencji w sprawie dziecka krzywdzonego w okresie pandemii, zgodnie z którą należy przede wszystkich zdefiniować problem/obawę/podejrzenie dotyczące krzywdzenia dziecka. W tym celu warto znaleźć odpowiedź na pytanie, czy jest to, np.: kryzys rodzinny, przeciążenie izolacją, incydent przemocowy, choroba w rodzinie, zły stan psychiczny dziecka, podejrzenie przestępstwa na szkodę dziecka, czyli intencjonalne działania psychiczne lub fizyczne w celu wyrządzenia dziecku krzywdy psychicznej, fizycznej, seksualnej, podejrzenie bezpośredniego zagrożenia życia i zdrowia dziecka.

Następnie trzeba zastanowić się co można z tą wiedzą zrobić i jaki będzie cel naszego działania, np.: nazwanie problemu, kontakt z rodzicem, kontakt z dzieckiem, wskazanie form i źródeł pomocy, podjęcie interwencji. Musimy uświadomić sobie, czego potrzebujemy w tej sytuacji i jakimi zasobami własnymi, w swojej instytucji w chwili obecnej dysponujemy, np.: rozmowa o sytuacji ze współpracownikami, kontakt z innymi instytucjami, kontakt z innym profesjonalistą, prośba do dziecka/rodzica o kontakt z psychologiem. Koniecznie musimy ustalić, czy lokalne instytucje działające w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie, mają na czas pandemii dostępną ofertę pomocy świadczonej online lub telefonicznie oraz w jaki sposób w tym okresie podejmowane są działania przez zespół interdyscyplinarny i grupy robocze.

W naszym działaniu nie może zabraknąć kontaktu, chociażby telefonicznego z dzieckiem lub rodziną, w której podejrzewamy zachowania przemocowe, by przekazać swoje obawy i zaoferować możliwe, dostępne i ustalone wcześniej formy pomocy. Podczas tego kontaktu warto stosować poniższe zasady:

Wysłuchaj uważnie, cierpliwie i bez oceniania.
Stosuj metodę małych kroków, stopniowo zmierzaj do celu rozmowy.
Staraj się zrozumieć i być empatycznym.
Nazwij rzecz po imieniu –przemoc jest niedopuszczalna i jest przestępstwem.
Jeśli rozmawiasz z osobą, którą podejrzewasz o stosowanie przemocy, staraj się unikać sformułowań konfrontacyjnych, aby nie wpłynąć na sytuację osoby doświadczającej przemocy.
Koncentruj się na problemach osoby doświadczającej przemocy, a nie sprawcy.
Poinformuj o dostępnych formach pomocy.

Jeśli podejrzewamy, że zachowanie sprawcy wyczerpuje znamiona przestępstwa, tj. awantury są częste, dochodzi do przemocy fizycznej i psychicznej, niszczony jest sprzęt itp. oraz w sytuacji, gdy zagrożone jest życie i zdrowie dziecka, należy zawiadomić Policję.

Na zakończenie warto przypomnieć, że ofiara przemocy w rodzinie boi się, nie wierzy bądź nie wie, że ma prawo prosić o pomoc i że ktoś chce i może jej pomóc. Często po prostu wstydzi się poprosić o tę pomoc.

TO WŁAŚNIE TY – JAKO ŚWIADEK PRZEMOCY – MOŻESZ POMÓC!

Wystarczy, że wysłuchasz osoby, która doznaje przemocy, uwierzysz w to, co mówi i zapewnisz ją o tym, że ma prawo szukać pomocy.

Koniecznie powiadom osoby i instytucje, które zajmują się udzielaniem pomocy w sytuacjach kryzysowych – najbliższą jednostkę Policji, prokuraturę, sąd rodzinny, ośrodek pomocy społecznej.

Jeśli poszkodowana osoba potrzebuje pomocy medycznej, udaj się z nią do przychodni lub szpitala albo wezwij pogotowie ratunkowe.

Źródła:

Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994
D. Sasal, Przewodnik do procedury interwencji wobec przemocy w rodzinie, Warszawa 2005
Michalska, D. Jaszczak – Kuźmińska, Przemoc w rodzinie, Warszawa 2007
Fenik – Gaberle, R. Kałucka, Przemoc w rodzinie – działania pracowników oświaty, Warszawa 2016

Opracowanie: Lidia Cynt