Zintegrowany mózg czyli uczenie się przez zmysły

 Dziecko bogate to dziecko bogate w doświadczenia, wielomodalne, wielozmysłowe poznawanie świata.

                                               Gerald Huther

Do ludzkiego organizmu dociera nieustannie ogromna ilość informacji zmysłowych, zarówno  zewnętrznych, jak i tych, które pochodzą z naszego ciała. Jeśli bez zakłóceń trafiają one do mózgu, integrując się z informacjami sensorycznymi pochodzącymi z innych układów,  możemy odpowiednio reagować. I tak receptory wzroku odbierają kolor, światło, ruch, przekształcając je w komunikaty, które trafiają do kory wzrokowej, receptory słuchu odbierają fale dźwiękowe, a następnie przetwarzają je w komunikaty trafiające do kory słuchowej. Integracja tych dwóch układów pozwala usłyszeć inną osobę, zobaczyć ją, a także odwrócić ku niej głowę, przy czym aktywowany jest również układ przedsionkowy. Reakcje te, zwane reakcjami adaptacyjnymi, stanowią podstawę prawidłowego funkcjonowania człowieka.

Jean Ayres – psycholog, pedagog specjalny, terapeutka zajęciowa, twórczyni metody integracji sensorycznej, definiowała integrację sensoryczną jako procesem polegający na tym, że mózg po otrzymaniu informacji ze wszystkich systemów zmysłowych identyfikuje je, przekształca i integruje ze sobą  oraz z wcześniejszymi doświadczeniami, aby mogły być one wykorzystywane w celowym działaniu. Wykazała ona znaczenie trzech podstawowych, najwcześniej dojrzewających systemów zmysłowych, w procesie prawidłowego rozwoju dziecka: systemu dotykowego, systemu czucia głębokiego tzw. propriocepcji i układu przedsionkowego, zwanego zmysłem równowagi. Zdaniem Ayers to od właściwej stymulacji przez bodźce dotykowe i przedsionkowo-proprioceptywne zależy kształtowanie się procesów percepcji wzrokowej i słuchowej oraz koordynacji (Odowska-Szlachcic 2013:24).

Większość ludzi bez trudności przystosowuje się do nieustannego otrzymywania bodźców z różnych zmysłów, co stanowi podstawę procesu integracji sensorycznej. By zrozumieć złożony proces integracji, warto przyjrzeć się, jak działają poszczególne zmysły, zarówno te, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia czyli zmysły: dotyku, smaku, słuchu, wzroku, węchu, jak i wewnętrzne układy zmysłowe informujące nas o tym, jak się czujemy, do których należą układy: proprioceptywny, przedsionkowy, interoceptywny.

Pierwszym z rozwijanych przez człowieka układów sensorycznych jest dotyk, który małe dzieci poznają, gdy są brane na ręce i przytulane. Bodźce dotykowe docierają do mózgu za pośrednictwem receptorów znajdujących się w skórze. Człowiek wyczuwa: lekki dotyk, taki jak muskanie twarzy przez wiatr; głęboki ucisk, na przykład podczas masażu; wibracje, które są rytmicznym przekazem dotykowym, zwykle odczuwanym jako bardzo przyjemny; odbiór temperatury odbywający się przez termoreceptory obecne w skórze, mięśniach szkieletowych i innych częściach ciała; wrażenie bólu odbierane przez nocyceptory, których zadaniem jest informować mózg o urazie. Zmysł dotyku oddziałuje na wiele obszarów mózgu, wywiera wpływ na inne układy sensoryczne oraz na motorykę.

Zdaniem Ayres stopień integracji układu dotykowego jest dobrym wskaźnikiem poziomu integracji sensorycznej całego organizmu, a utrzymanie mózgu w dobrej formie wymaga dostarczenia odpowiedniej ilości bodźców dotykowych. Warto o to dbać zwłaszcza w wypadku dzieci, których mózg jest bardzo plastyczny, a zatem gotowy do reorganizacji. Im więcej działań podejmowanych przez dzieci związanych będzie z pobudzaniem zmysłu dotyku, tym lepsze będzie kształtowanie planowania motorycznego, tak zwanej praksji, umiejętności wyobrażenia sobie i wykonania wcześniej niećwiczonej czynności. By kształtować zdolność odpowiedniego reagowania ruchem, powinniśmy już od narodzin dostarczać dzieciom bodźców dotykowych. Doświadczenia ruchowe pozwalają bowiem tworzyć wspomnienia, z których można skorzystać, gdy trzeba powtórzyć podobne wzorce ruchowe, a to pozwala wykonywać te same czynności w różnych sytuacjach.  Ponadto na podstawie wcześniejszych planów motorycznych możliwe jest tworzenie coraz bardziej rozbudowanych czynności. Dotykając, odbieramy od naszego ciała informacje zwrotne na temat jego położenia względem przedmiotów, co pozwala nam monitorować ruchy, a tym samym dostosowywać je do tego, co się stanie. Doświadczanie poprzez dotyk otwiera zatem drogę do wykonywania wielu czynności, takich jak nawlekanie igły czy gra w piłkę, a także malowanie, lepienie czy pisanie czyli czynności określanych mianem umiejętności szkolnych.

            Z licznymi neuronami motorycznymi oraz  z wszystkimi układami sensorycznymi łączy się niezwykle ważny dla procesów uczenia się kompleks włókiem nerwowych zwany tworem siatkowatym, który przekazuje informacje o bodźcach sensorycznych oddziałujących na organizm do odpowiednich obszarów centralnego układu nerwowego, pobudzając organizm do działania i przygotowując do procesu uczenia się. Stymulowanie układu siatkowatego podczas działań terapeutycznych w przypadku problemów z koncentracją i uważnością, polega na wykonywaniu ćwiczeń oddziałujących na zmysł temperatury i dotyku, angażujących stawy i mięśnie oraz dostarczających stymulacji wzrokowej, słuchowej, smakowej i zapachowej. Do układu siatkowatego trafiają również dane z układu przedsionkowego, którego niedostateczna aktywność wiąże się z brakiem skupienia i hiperaktywnością. Niezwykle ważne jest zatem takie organizowanie czasu dzieciom,  by korzystały z hamaków, huśtawek, deskorolek, przyrządów do skakania, obracania się, poruszania się na boki oraz do przodu, a tym samym wspomagały rozwój zmysłu równowagi i zapobiegały często subtelnym i trudno uchwytnym problemom w zachowaniu i rozwoju umiejętności szkolnych (Maas 2016:55). Ponadto zdaniem Ayres to właśnie układ przedsionkowy przygotowuje do działania cały układ nerwowy, zbierając informacje z innych układów sensorycznych, dlatego w konsekwencji zaburzeń jego funkcjonowania, wiele dzieci ma trudności w zakresie płynnych ruchów gałek ocznych i szybkiego ogniskowania wzroku. Ma to wpływ na koordynację ręka-oko, a zatem przejawia się trudnościami w pisaniu i rysowaniu, a także trudnościami w czytaniu, ponieważ zamiast płynnych ruchów gałek ocznych, występuje przeskakiwanie wzrokiem, co utrudnia odczytywanie tekstu, a co za tym idzie jego rozumienie. Należy wówczas wspomagać dziecko używaniem linijki czy palca podczas czytania, skupianiem wzroku na przedmiocie, np. na piłce podczas zajęć wychowania fizycznego, a także wzmacniać odruchy posturalne, co zdaniem badaczy poprawia kontrolę mięśni gałek ocznych. Wskazane są zatem takie ćwiczenia, jak na przykład leżenie w pozycji wyprostowanej na plecach lub na brzuchu podczas ćwiczeń na deskorolce, a przez to wzmacnianie percepcji wzrokową w procesie integracji sensorycznej.

Mózg odbierając, interpretując i przetwarzając bodźce, funkcjonuje jako całość, a zatem by pojawiła się reakcja adaptacyjna, czyli żeby na przykład szybko wycofać rękę, gdy dotknie się gorącej powierzchni, zmysły muszą ze sobą współpracować. Jeśli ta współpraca jest zaburzona, człowiek nie jest w stanie sprostać wybranym czynnościom dnia codziennego. Dzieje się to w różnym stopniu. Niekiedy zaburzenia nieznacznie utrudniają funkcjonowanie, innym razem uniemożliwiają wręcz samodzielne funkcjonowanie.  Badania wskazują, że 15-45% populacji ma różne niezdiagnozowane dysfunkcje, które utrudniają naukę w szkole i zdobywanie umiejętności ruchowych, a także przejawiają się w tak zwanych problemach emocjonalnych i behawioralnych (Maas 2016:40-41). Oznacza to, że warto znać cechy charakterystyczne dysfunkcji układów zmysłowych, by obserwować, jak rozwijają się dzieci i jeśli jest potrzeba, to w jak najmłodszym wieku rozpocząć wspomaganie ich rozwoju, minimalizując tym samym skutki dezintegracji sensorycznej, zarówno poznawcze, emocjonalne, jak i społeczne.

Bibliografia

Biel Lindsey, Peske Nancy, Jak wychować sensorycznego bystrzaka, Harmonia Universalis, Gdańsk 2017.

Koomar Jane, Kranowitz Carol, Szklut Stacey, Balzer-Martin Lynn, Haber Elizabeth, Sava Deanna Iris, Integracja sensoryczna. Odpowiedzi na pytania zadawane przez nauczycieli, Harmonia Universalis, Gdańsk 2014.

Maas Vilet F., Uczenie się przez zmysły, Harmonia Universalis, Gdańsk 2016.

Odowska-Szlachcic Bożenna, Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, Harmonia Universalis, Gdańsk 2013.

Opracowała: dr Adriana Kloskowska

nauczyciel dyplomowany, polonista, pedagog specjalny, specjalista wczesnego wspomagania rozwoju dziecka oraz pracy z uczniami z autyzmem, terapeuta integracji sensorycznej, wykładowca akademicki, doradca zawodowy i coach kariery, właściciel i szkoleniowiec w Impuls do Rozwoju, mówca motywacyjny, autorka materiałów i programów szkoleniowych dla dyrektorów, nauczycieli, wychowawców i doradców zawodowych, projektów rozwojowych i artykułów, które publikuje w Charakterach, Newsweek Psychologii, Głosie Pedagogicznym, Monitorze Dyrektora Szkoły, Monitorze Dyrektora Przedszkola, Forum Placówek Niepublicznych, Wczesnej Edukacji, Horyzontach Anglistyki, TIKu w Edukacji, Terapii Specjalnej, redaktor naczelna Kwartalnika Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Integracji Sensorycznej Integracja Sensoryczna, pasjonatka ludzkiego mózgu, propaguje edukację opartą na wiedzy nt. naturalnych dźwigni umysłu, prowadzi na FB stronę Impuls do rozwoju edukacji oraz grupę Impuls dla nauczycieli, mama nastolatki.